Jismoniy tarbiya mashg’ulotlaridagi faol harakatlar va sport turlari bo’yicha musobaqalarning natijalari shug’ullanuvchilar, ayniqsa o’quvchi va talaba yoshlarning ruhiy holatiga kuchli ta’sir o’tkazuvchi omillardan hisoblanadi.
Inson tabiati va ruhiyati o’zgarmas darajadagi jarayon emas. Shu sababdan qat’iy ruhiy holatlarni tarbiyalash va unda turli omillardan foydalanish zaruriyati tug’iladi.
Sayohat o’z nomi, mazmuni va mohiyati bilan barcha insonlarga, ayniqsa o’quvchi-yoshlarga manzurdir. Chunki bunda atrof-muhit bilan tanishish, tabiat manzaralarida dam olib, hordiq chiqarib, piyoda kezishlar bilan jismoniy chiniqish, har tomonlama kamolotga erishish kabi ijtimoiy-tarbiyaviy jarayonlar mujassamlashadi.
Tog’ sayohati (gorniy turizm) mazmun, maqsad va mohiyat jihatdan o’ziga xos piyoda yurish shakli bilan bir necha turlarga bo’linadi. Ya’ni, oddiy (ommabop), darajali (kategoriyali) va murakkab (cho’qqilarni zabt etish) sayohatlardan iborat. Darajali va murakkab tog’ sayohatlari jahon sport klassifikasiyasidan o’rin olgan maxsus sport turidir. Bu Alpinizm sport turi bilan uyg’unlashib, tutashib ketadi. Unda darajali (kategoriya) qiyinchiliklar I–V toifalardan (dengiz sathidan 3-6 km va undan ham baland) iborat bo’ladi.
O’zbekiston sportchilarining xalqaro aloqalari va sport musobaqalarida qatnashishini quyidagi toifalarga bo’lish mumkin, ya’ni:
1. Markaziy Osiyo respublikalari sport o’yinlari, sport turlari bo’yicha birinchiliklar, xalqaro turnirlar va o’rtoqlik uchrashuvlari.
2. Osiyo o’yinlari, chempionatlari, xalqaro turnirlar, o’rtoqlik uchrashuvlari.
3. Jahon chempionatlari, birinchiliklari, xalqaro turnirlar, kuboklar.
4. Olimpiya o’yinlari.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi sog’liqni saqlash tizimini isloh qilish davlat dasturi to’g’risida” 1998 yil 10 noyabrdagi farmoni va O’zRVMning “O’zbekiston Respublikasi sog’liqni saqlash tizimida boshqarishni takomillashtirish to’g’risida”gi qarori (1999 yil 14 yanvar, “Xalq so’zi” gazetasi, 1999 yil 15 yanvar) barcha tarmoqlardagi kabi oliy ta’lim muassasalarida ham tibbiy xizmatlarni yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xalq orasida “Issiq jonning isitmasi bo’ladi”, degan maqol bor. Ya’ni har qanday sog’lom kishi ham shamollashi, kasal bo’lishi, shikoyatlanishi va turli sabablar bilan jarohatlanishi mumkin. Oliy ta’lim muassasalarining talablari ham bundan mustasno emas. Ayniqsa bolalar jismoniy madaniyat darslari, sport mashg’ulotlari (trenirovka) hamda musobaqalarda har xil jarohatlar olishi mumkin. Ularning oldini olish, sodir bo’lganda bevosita tibbiy yordam ko’rsatish zarur bo’ladi. Shu asosda bolalarga jismoniy chiniqish, birinchi tibbiy yordam berish usullari haqida shifokorlar ma’ruzalar o’qishadi.
Ёшларнинг соғлом турмуш тарзини шакллантириш ва ривожлантириш масаласи ҳар бир жамиятда доимо энг долзарб муаммолардан бири бўлиб келган, қолаверса, давлат сиёсати даражасига кўтарилган. Инчунин, ҳозир ҳам шундай: у мустақил давлатимизнинг олиб бораётган сиёсатида ҳам ўта муҳим, айни чоғда, маъсулиятли устивор вазифалардан бири ҳисобланади.
Ўзбекистон тараққиётининг ҳозирги босқичида миллий ғоя муҳим ўрин тутмоқда. Шу асосда ёш авлодни ҳар томонлама вояга етказиш бугунги куннинг энг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади. Олий педагогик таълим жараёнида бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини миллий ғоя тарғиботига тайёрлаш долзарб масала қилиб белгиланган. Чунки, бошланғич синф ўқитувчилари ўз ўқувчиларида миллий ғояга ишонч, шу ғоя атрофида уларни бирлаштириш, маънавий-ахлоқий жиҳатдан тарбиялаш, мустақил Ўзбекистоннинг тараққиёт йўлини тушунтириш ишларини ўқув фанлари ва турли тарбиявий тадбирлар воситасида амалга ошириш баркамол авлодни вояга етказишнинг асосини ташкил этади. Бу масалада Республикамиз Президенти И.А.Каримов жорий йилнинг 16-17-феврал кунлари пойтахтимизда бўлиб ўтган “Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш – мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти” мавзусидаги халқаро конференцияда сўзлаган нутқида қайд этганидек, “бизнинг янги авлодимиз билимли, ўтмишнинг ҳар қандай иллатларидан озод бўлган ёшларимиз бугунги кунда мамлакатимизни демократлаштириш ва либераллаштириш, уни янгилаш ва ишончли тарзда равнақ топтиришнинг ҳал қилувчи ҳаракатлантирувчи кучига айланиб бормоқда”(Қаранг: “Халқ сўзи” газетаси 2012 йил 18 феврал). Чунки Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 25 августдаги ПҚ-451-сонли “Миллий ғоя тарғиботи ва маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш тўғрисида”ги Қарорида кўрсатилганидек, “Ватанимиз мустақиллигининг маънавий асосларини мустаҳкамлаш, миллий қадриятларимиз, анъана ва урф-одатларимизни асраб-авайлаш, халқимиз, айниқса, ёш авлод қалби ва онгига, она-юртга муҳаббат, истиқлолга садоқат туйғуларини чуқур сингдириш масаласи бугунги кунда тобора долзарб аҳамият касб этмоқда”( “Халқ сўзи” газетаси 2006 йил 26 август ). Шу мураккаб ва шарафли вазифани талаб даражасида бажариш учун бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини миллий ғоя тарғиботига тайёрлаш жамиятимизда таълим-тарбия жараёнини ривожлантиришда, интеллектуал салоҳиятли кадрлар тайёрлашда муҳим ўрин тутади. Шу жиҳатдан ҳам олий педагогик таълим жараёнида бошланғич синф ўқитувчиларини миллий ғоя тарғиботига тайёрлаш долзарб муаммолардан бири ҳисобланади
Ўзбекистоннинг умумтаълим мактаблари энг замонавий бинолар, ўқув-техник жиҳозлар, шарт-шароитлар ва касбий етук ўқитувчиларга эга. Жаҳон таълим стандартларига жавоб берадиган бундай имкониятлардан самарали ва оқилона фойдаланиб, ёш авлодни жисмоний, ақлий ва ахлоқий жиҳатдан баркамол этиб тарбиялаш ишларини чуқурлаштириш тақозо этилмоқда (1). Бу борада умумтаълим мактабларида миллий ғоя тарғиботини ташкил қилиш ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Бадиий асар шундай дарахтки, унинг шохида умумбашарий мевалар етилади, илдизи эса миллий заминда ётади. (Ў.Ҳошимов)
(Халқимиз бой тарихга эга. Бизнинг миллийлигимизни унутмаслик ҳар бир ёшу қарининг бурчидир)
Абдулла Қодирий кўп асрлик миллий адабиётимиз ривожига улкан ҳисса қўшган, унда туб бурилиш ясаб янги босқичга кўтарган новатор ижодкор. Адибнинг қаламига мансуб асарлар билан таниша туриб ёзувчи нафақат ўзбек романчилик мактабига асос солди, балки айни пайтда у мумтоз ҳажвий адабиёт анъаналарини янги бир тарихий шароитда ривожлантириб Тошпўлат тажанг, Калвак Махзум каби адабий типлар яратди, “адабиёт домовойи”ни (А.Қаҳҳор) ҳам бетакрор образлар билан бойитди деймиз.
ХХ аср ўзбек шеъриятида она ва аёл мавзусида Миртемирдан кейин энг кўп ва хўп шеърлар битган шоир Абдулла Орипов десак адашмаган бўламиз.
Ишонч йўқолса, орзу қолади, Орзу йўқолса, умид қолади. Умид йўқолса илинж қолади, Илинж йўқолса, ҳеч нима қолмайди.
(Ў.Ҳошимов “Дафтар ҳошиясидаги битиклар”)
Ҳаётимиз давомида қанча-қанча орзу, умид, илинжлар рўёбини кўриш мақсадида яшаймиз. Ҳар бир инсон қайсидир орзуни рўёбини кўриш илинжида умргузаронлик қилади.
Аёл. Бутун борлиғига ўзгача сеҳрни жо қилган бу хилқат доимо инсониятни ҳайратга солиб келган. Унинг қайноқ меҳри тафтидан гул-чечаклар қад ростлайди, қаҳрли нигоҳининг оташидан қор чўққисидан қор кўчади. Унинг ширин сўзи танадаги қотиб қолган қонни тўлқинлантиради, оғзидан чиққан битта калима бўғзингизга тош жойлайди.
“Бобур – дилбаршахс… уйғониш даврининг
типик ҳукмдори, мард ва тадбиркор одам бўлган”.
Жаваҳарлаъл Неру
“Юртни обод қиламан деган кишининг ўзи обод бўлади”, — деган эди ёзувчимиз Абдулла Қаҳҳор. Қалбидаги эзгулик уруғини ўзгаларнинг қалбига экишга ҳаракат қилиш — бу инсондаги энг олий фазилатлардандир. Бу иш ҳар кимнинг қўлидан келавермайди. Бундай жасоратга эга бўлиш учун инсонда кучли матонат бўлиши керак. Айниқса, ҳам шоҳлик ва ҳам шоирликни бўйнига олганларда. Қалби эзгулик билан тўлган, ўзбек мумтоз адабиётида ўзининг беназир меросини қолдирган Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳам юртни обод қилди, ҳам ўзини обод қила билди.
(ўзбек халқ қўшиқларида том рамзий ифодаси)
Халқ ўз фикр-ўйларини қўшиқлар бағрига жо этар экан, табиий равишда рамзларга суянади. Рамзлар эса халқнинг орзу-армонлари, ақл-у закоси ифодасининг аксидир. Шу сабабли ўзбек халқи ўз фикр-ўйлари ифодасини фақат рамзий образлар ифодаси орқалигина кўрсатади. Масалан: Олма — муҳаббат рамзи, шафтоли — бевафолик рамзи ҳисобланган. Бизга маълумки, ўзбек халқида оила энг муқаддас саналган. Халқ қўшиқларида эса ана шу муқаддас қадриятимизга бўлган муносабат турли рамзларда ифодаланган.
Баҳор! Ушбу яшариш фасли ашъор аҳли орасида шеъриятимиз маликаси Зулфияхоним исми билан бир пайтда тилга олинади. Гўё, шоира ижоди гўзаллиг-у нафосат фасли билан уйғунлашиб кетгандай. Она диёримизга уйғоққалб, самимий туйғулар куйчисини Яратганнинг ўзи айни баҳорнинг илк кунида, бизнинг юртимизда дунёга келтирганида ҳам синоат зоҳир эмасми?!
Инсоният тарихи маънавият инсоннинг, халқнинг, жамият ва давлатнинг буюк бойлиги ва куч-қудрат манбаи эканлигини, бу ҳаётда маънавиятсиз ҳеч қачон одамийлик ва меҳр-оқибат, бахт ва саодат бўлмаслигини яққол тасдиқлайди. Шунинг учун маънавиятни тушуниш, англаш учун аввало, инсонни тушуниш, англаш керак1. Шу ўринда айтиш жоизки, ёшларга маънавий сифатларни сингдиришда адабиётнинг беқиёс ўрни барчамизга аён.
Бугунги кунда Юртимизда инсон манфаатларини кўзлаб амалга оширилаётган ислоҳотлар ва янгиланишлар, жамият ҳаётини демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизациялаш жараёни жамиятнинг табиатига, моҳиятига мос шахсни вояга етказишни устувор вазифа сифатида белгилаб берар экан, ҳар қандай шахсни эмас, балки ўзининг аниқ ҳаётий мақсадларига эга бўлган ва бу йўлда оғишмай ҳаракат қила оладиган шахсларни тарбиялаш жамиятимиз ва унинг асосини ташкил этувчи оиланинг олдида турган энг муҳим масалалардан бири ҳисобланади.
Ўзбекистонда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантиришнинг муҳим вазифаларидан бири ижтимоий адолатсизлик кўринишларини бартараф этиш ҳисобланади. Ижтимоий адолатсизликларни келтириб чиқарувчи омилларни таҳлил этганимизда, асосан уларнинг уч хил кўринишда намоён бўлишини кўришимиз мумкин:
